Ditmoal zei ik joe wat vertellen over d’achtergrond van n poar spreekwoorden en gezegdes.
De eerste is: boontje krigt zien loontje, of ook wel: boontje komt om zien loontje. Dat betaikent dat ieder en elk de straf krigt, dij e verdaind het. t Spreekwoord is ofkomsteg van n sprookje van Grimm.
n Aarde, n boontje, n strospiere en n kooltje vuur wazzen ais mitnkander aan t koiern.
Ze luipen mor wat op roakeldais deur de wereld hin. Dou kwammen ze inains veur n braid woater te stoan. Hou mozzen ze doar nou wel over komen? Strospiere wos t! Hai ging op t woater liggen en dou luipen de aarde en t boontje over hom hin noar d’aander zied tou. Dou t kooltje vuur dat ook dee en al midden op de strospiere was, vloog dij in de brand, t kooltje vuur zakte der deurhìn en vol in t woater. t Boontje was stap van t laggen, joa, hai mos der zó haard om laggen, dat hai uutmekoar bôrst.
Zo kreeg boontje zien loontje.
Ain boonakker oplaaiden: ain geducht de woarhaid zeggen, ain dwingen om zien plicht te doun.
Boonakker is hier t veld, woar de gaalgen stonden, t Oldfraize woord bona betaikent noamelk van moordenoar.
As ons ais wat mishottjet en wie mouten t weer over doun, den wordt ter zegd: den mor weer van veuren òf aan, zo as koster van Garrelsweer zee.
Doomnee haar op zoaterdagoavend wat laank bie Trientjemui in d’haarbaarg zeten.
Nou zol e op zundagmörgen preken. Koster haar de gemainte verzöcht om te zingen en dit was net oflopen. Hai keek schuuns noar boven, noar de preekstoule. Doomnee zat ter wel, mor was onder t stichtelke zingen onder zaail goan.
Köster zee, hail zachies: “Doomnee, t is uut!” En nog ais weer: “t Is uut, doomnee!”
Mor doomnee dreumde dat hai nog in d’haarbaarg zat en zee: “Den mout Trientjemui der nog mor weer ain intappen!”
Dat was nait zo stichtelk, mor t was slim dudelk. Boeren en börgers knivvelden even, mor köster zee tegen de gemainte: “Den mor eerst weer van veuren òf aan!”
Zó is t spreekwoord in de wereld komen, as ons der wat mishottjet: den mor weer van veuren òf aan, net as koster van Garrelsweer zee.
Dit was doomnee overkomen. Mor köster zulf haar ook wel ais n ongelokje.
Op n keer hebben kwoajonges zien brille te pakken kregen. Dou köster hom weer op de neuze haar, mos hai de psaalm veurlezen, dij zongen worden zol.
In ploats van te lezen, ruip e:
“Wat is dat toch wel mit mien brille?
Hai is ja gans mit vet besmeerd!”
De gemainte zingt dij regels noa. “Och, dat volk toch!” zee de köster.
“Och Heer, dat is nait mit mien wille,
dat domme volk zingt glad verkeerd!”
Nou zingt de gemainte dat weer. De koster kon der gain boas over worden en klagt zien nood:
“Och Here, wat n illènneghaid,
ze zingen en begriepen t nait!”
Ain over t mad komen betaikent: rekenschop van ain vroagen.
Mad is hier gain madde, zo as dij in de gaange ligt. t Komt van t woord mad, dat is zoveul as n maaier in ain dag maaien kin, zowat n daaimt, dat is n haalve bunder.
Daaimt komt van t Oldfraize woord: deimeth, dat is dagmad.
Ain over t mad komen betaikent dus letterlek: ain inhoalen onder t maaien.
Doarom zeggen wie ook: hai kin zien mad wel maaien: hai staait veur zien waark; t is n goie innemer (van eten), t is n schimmelmuiter. n Schimmelmuiter is ain dij der veur zörgt dat t brood nait verschimmelt, n schimmelweerder, zeg mor.
Hai is uut t mad sloagen: hai is deur n aander maaier inhoald, hai is uut t veld sloagen.
Hai het t mad òf: hai is op, hai kin nait meer.
Hai kwam der te pas as Krien in Bavvelt: hai kwam hail ongelegen, net op t verkeerde ogenblik.
Krien haar wat verkeerds doan en mos giezeld worden in Bavvelt. Dou dat gebeurd was muik e zo gaauw as e kon, dat e votkwam.
Hai keek nait ainmoal achterom.
Dou kwam e gounent tegen, dij t ook zain wollen, hou Krien giezeld wer. Zai vruigen hom of ze nog op tied wazzen. “Nee”, zee Krien, “goat mor weerom, dou ik der was in Bavvelt, dou was t net van pas!”
Dat is sunt dij tied n spreekwoord bleven. As der ain is, dij der beter nait was, den hait t nog aaltied: hai komt ter te pas as Krien van Bavvelt.
